Қазіргі алаяқтар – талантты актерлер мен нәзік психологтар. Олар сіздің сақтығыңызды әлсірету және алдау үшін түрлі айла-шарғыларды меңгереді. Олар жүздеген бетперде киіп, танылмас тұлғаға айналады. Бірақ, бақытымызға орай, олардың әрекеттері көбіне бірсарынды сценарийлер бойынша жүзеге асады. Оларды Fingramota.kz-пен бірге талқылап көрейік.
«Банктер мен құқық қорғау органдарының қызметкерлері»
Алаяқтар арасындағы ең танымал «рөл»: қаскөйлер адамдарға қауіпсіздік қызметінің қызметкері ретінде қоңырау шалып, «күдікті транзакция орын алғанын» хабарлайды және оны болдырмау үшін SMS-тен келген кодты айтуды сұрайды. Шын мәнінде, бұл – жәбірленушінің шотынан ақша аударуды растауға арналған код. Қазақстанда мұндай алаяқтар жыл сайын миллиондаған теңге жымқыруда.
Кейбір жағдайларда, алаяқтар өздерін полиция, ІІМ, ҰҚК қызметкерлері ретінде таныстырып, жеке мәліметтерді қолға түсіруге тырысады.
Кеңес: SMS-тен келген кодтарды ешқашан ешкімге айтпаңыз. Банктер мен құқық қорғау органдары жеке мәліметтерді сұрап қоңырау шалмайды –сіз туралы қажетті ақпарат олардың өздерінде бар.
«Мемлекеттік қызметкерлер»
Бұл да кең таралған «рөл»: алаяқтар салық қызметі немесе eGov.kz жүйесінің «1414» қызметінің қызметкері ретінде хабарласып, шоттарыңыз бұғатталатынын айтып, шұғыл түрде «қарызды төлеуді» талап етеді. Олар жалған төлем парақшаларына сілтемелер жібереді, онда пайдаланушы өзінің картасының мәліметтерін енгізіп, ақшасынан айырылады.
Бұл схема туралы 2024 жылғы қазан айында Мемлекеттік кірістер комитеті қазақстандықтарға ескертті. Алаяқтар қазақстандықтарға қоңырау шалып, оларда салық органының хаты бар екенін немесе шотының бұғатталғанын хабарлайды. Мәселені шешу үшін бетпе-бет кездесуге жазылу мақсатында азаматтарға онлайн кезекке тапсырыс беру ұсынылады. Содан кейін олардан «броньдау» процесін аяқтау үшін 1414 нөмірінің кодын жазуды сұрайды.
Кеңес: Қарыздарыңызды тек eGov.kz немесе салық кабинеті арқылы тексеріңіз.
«Курьерлер»
Бұл алаяқтық схемасы өте тапқырлықпен ойластырылған. Алдымен «гүл жеткізу қызметінің курьері» болып келген алаяқ жәбірленушіге белгісіз жіберушіден гүл ұсынып кетеді. Бірнеше күннен кейін «жеткізу қызметінің» өкілі қоңырау шалып, «есептілік үшін» SMS-тен келген кодты айтуды сұрайды. Егер жәбірленуші осы нұсқауларды орындаса, қаскөйлер оның шотынан ақша аударуы немесе кредит рәсімдеуі мүмкін.
Ұқсас схеманы жалған курьерлер тауар түріндегі сәлемдемелерді жеткізу кезінде пайдаланады. Алаяқтар сәлемдемені қабылдау немесе одан бас тарту үшін SMS-тен кодты хабарлауды сұрайды.
Кеңес: егер сіз сәлемдемелерге тапсырыс бермесеңіз, оларды қабылдамауыңыз керек. Гүл жеткізу жағдайында да абай болу керек. Жеке деректеріңізді, оның ішінде SMS-кодтарды ешкімге бермеңіз.
«Жақын туыстар»
Алаяқтар мессенджердегі аккаунтты бұзып, оның иесінің туыстарына «емдеуге» немесе «айыппұл төлеуге» шұғыл түрде ақша аударуды сұрайды. Кейде мұндай алаяқтар зардап шегушіге тікелей қоңырау шалып, оның туыстарының атын жамылып, өздерінің апатқа ұшырағанын айтып, көп ақша керек деп алдайды. Ал дауысты олар жасанды интеллект арқылы өзгерте алады немесе қысыл-таяң кезде адам әрқашан сақ бола бермейтінін пайдаланады.
Биылғы жылы Астананың 86 жастағы тұрғыны алаяқтарға ақша бере жаздады: оған «жалған» қызы қоңырау шалып, апатқа ұшырағандықтан шұғыл көмек қажет екенін айтқан. Алаяқ 700 мың теңге сұраған, бірақ оны ала алмады, өйткені елордалық полицейлер қылмыстық схеманы анықтап, зейнеткерден алынған соманы алаяқтарға бергенге дейін дропперді ұстады.
Кеңес: ақша аудармас бұрын әрқашан туыстарыңызға қайта қоңырау шалыңыз.
«Жұмыс берушілер»
Вакансия сайттарында алаяқтар жоғары жалақыны уәде етіп, хабарландырулар жариялайды. «Сұхбаттасудан» кейін олар «оқыту», «сақтандыру» немесе құжаттарды рәсімдеу үшін төлем жасауды сұрап, бұл ақшаны алғашқы жалақыға қосып береміз деп сендіреді.
Қазнетте бірінен кейін бірі ұқсас хабарландырулар пайда болып тұрады, онда шын мәнінде жұмыс істемейтін «Қазақстан кітапханасы» күніне 9 мың теңгеден басталатын жоғары жалақыны, сондай-ақ икемді жұмыс кестесін уәде ете отырып, мәтін терушілерді жұмысқа шақырады. Іс жүзінде «кітапхана» алаяқтық схема болып шықты, онда шағын сұхбаттан кейін сенгіш азаматтардан сақтандыру сомасын төлеуді сұрайды, ал ақша түскеннен кейін өтініш берушілер бұғатталады.
Кеңес: Жұмысқа орналастыру немесе оқыту үшін жұмыс берушінің ақы төлеуді талап етуге құқығы жоқ. Егер осындай талапты естісеңіз, әңгімені тоқтатып, болған оқиға туралы полицияға хабарлаңыз.
«Техникалық қолдау» және «қауіпсіздік қызметі»
Бүгінгі күні тек жұмыста ғана емес, күнделікті өмірді де технологияларсыз елестету мүмкін емес, оны алаяқтар қуана-қуана пайдаланады. Олар Google, Microsoft және Instagram сияқты ірі құрылымдардың қауіпсіздік қызметкерлері немесе ірі платформалардың техникалық қолдау қызметкерлері ретінде қоңырау шалады немесе жазады. Олар пайдаланушыларды өздерінің есептік жазбаларында проблемалар бар екеніне сендіреді және қашықтан қол жеткізу бағдарламаларын орнатуды ұсынады. Әрі қарай, алаяқтар құрылғыны толық басқарады және жеке деректерді, сондай-ақ ақшаны ұрлайды.
2024 жылғы қаңтарда Ұлттық Банк кейбір алаяқтар қазақстандықтарды қауіпсіздік департаментінің қызметкерлері ретінде таныстыра отырып, жаңылыстыратынын хабарлады. Алаяқтар «екінші деңгейдегі банктерде алаяқтарды ұстау» деген сылтаумен өздеріне көмек керек деп сендіреді. Өз сөздерін растау үшін олар Ұлттық Банк қызметкерлерінің жалған куәліктерін ұсынады, содан кейін ұялы телефонға қашықтан қол жеткізуді, белгілі бір қосымшаны орнатуды немесе «қылмыскерлерді» ұстағаннан кейін қайтаруға уәде бере отырып, «арнайы операция» үшін белгілі бір шотқа ақша аударуды сұрайды.
Кеңес: Техникалық қолдау қызметкерлері және қауіпсіздік қызметкерлері клиенттен сұрау түспей қоңырау шалмайды. Мұндай «мамандармен» сөйлеспеңіз, әйтпесе ақшаңызды жоғалтасыз.
«Блогерлер»
Әлеуметтік желілер – қуатты құрал, алаяқтар мұны жақсы түсінеді, сондықтан олар белгілі қазақстандық инфлюэнсерлердің парақшаларын үнемі бұзып отырады немесе оларды қолдан жасайды. Содан кейін оларды жалған ұтыс ойындары үшін пайдаланады: «жүлде ұтып алу» үшін жәбірленушілерге жеткізілім ақысын төлеуді немесе деректерді растау үшін сілтемеге өтуді ұсынады.
2023 жылғы ақпан айында дипфейк технологиясының көмегімен алаяқтар бір белгілі вайнер бет-бейнесінің көшірмесі арқылы қазақстандықтарға «үлкен ақша табу» үшін белгілі бір топқа кіруді ұсынған бейнеролик жасаған.
Кеңес: ешқашан күмәнді сілтемелерге өтпеңіз және сізге ұсыныстар жазатын шоттардың түпнұсқалығын тексеріңіз. Сондай-ақ, үлкен табысқа кенелуге уәде беріп, әйгілі блогерді немесе актерді сөйлетіп жасалған бейнероликтерге ешқашан сенбеңіз.
Сақ болыңыз, өзіңізді және жақындарыңызды қорғаңыз және Fingramota.kz-пен бірге қаржылық сауаттылығыңызды арттырыңыз!