ҚҚҚ талдау орталығы сіздердің назарларыңызға 2025 жылдың 9 айындағы ҚР бюджет балансына шолу ұсынады.
Кезеңнің негізгі үрдістері
- Экономикалық белсенділіктің жеделдеуі (бір жыл бұрынғы 4,1%-дан 6,3% пайызға дейін), теңге бағамының әлсіреуі (орташа бағам 13,4%-ға өсті), төмен база әсері (корпоративтік табыс салығы мен ҚҚС бойынша аванстық төлемдер мен экспорттаушыларға қайтарымдар салдарынан), сондай-ақ салықтық әкімшілендіру тетіктерінің жақсаруы аясында 2025 жылдың қаңтар–қыркүйек қорытындысы бойынша жиынтық салық түсімдері (Ұлттық қор + жергілікті бюджет + республикалық бюджет) екі таңбалы өсім көрсетіп, мемлекеттік фискалдық ахуалды айтарлықтай нығайтты.
- 2025 жылдың қаңтар–қыркүйек айларында ₸19,1 трлн көлемінде салық жиналды, бұл 2024 жылдың сәйкес кезеңіндегі ₸16,6 трлн-мен салыстырғанда 15,5%-ға немесе ₸2,6 трлн-ға көп.
- Абсолютті мәнде салықтық түсімдердің ең үлкен өсімі республикалық бюджетте (+₸1,8 трлн тіркелді). Бұл өсімнің 90%-дан астамы ҚҚС түсімдерінің (+₸727 млрд), КТС-тің (+₸713 млрд) — яғни іскерлік белсенділік пен инфляция қарқынының индикаторлары, сондай-ақ мұнайға салынатын кедендік баждың (+₸206 млрд) есебінен қамтамасыз етілді. Соңғысының ұлғаюы мұнай өндіру көлемінің артуымен байланысты (+13,2%, 75,7 млн тоннаға дейін).
- Жергілікті бюджетте (+₸915 млрд) негізгі өсім жеке табыс салығы (+₸312 млрд), әлеуметтік салық (+₸204 млрд) және акциздер (+₸143 млрд) бойынша қамтамасыз етілді. Бұл құрылымдық өзгерістердің — жалақы деңгейінің өсуі (+11,3%), жұмыспен қамтудың артуы (+103 мың адам), салық мөлшерлемелерінің жоғарылауы (2025 жылғы 1 қаңтардан бастап әлеуметтік салық мөлшерлемесінің 11%-ға дейін көтерілуі), ШОБ базасының кеңеюі (+119,8 мың субъект), сондай-ақ кейбір акциздік тауарлар бойынша ішкі тұтынудың ұлғаюы — нәтижесі болып табылады.
- Алайда Ұлттық қорға түскен салықтық түсімдер біршама төмендеді (–5% немесе –₸153 млрд). Бұл негізінен ренталық салықтың (–₸99 млрд) және корпоративтік табыс салығының (–₸98 млрд) қысқаруына байланысты, аталған өзгерістер мұнайдың арзандауымен тікелей байланысты. Айта кетейік, өткен жылғы төмен базаға байланысты, пайдалы қазбаларды өндіру салығынан басқа (ПҚӨС) Ұлттық қорда барлық салық түрлері бойынша түсімдер азайды (төменді қараңыз)..
- Дегенмен, республикалық және жергілікті бюджеттерде салықтық түсімдердің жоғары деңгейде түсуінің арқасында ел бойынша салық жинау жылдық жоспарының орындалуы 68%-ға жетті (өткен жылы – 61%).
Республикалық бюджет шығыстары 7,6% немесе ₸1,3 трлн-ға өсті (2024 жылдың 9 айында +4,5% немесе ₸598 млрд). Негізгі өсімнің 94%-ы әлеуметтік көмек пен қамтамасыз етуге (+₸461 млрд), трансферттерге (+₸394 млрд) және қарыздарды өтеуге (+₸330 млрд) тиесілі болды. - Жергілікті бюджет шығыстары одан да жылдам өсті — 15,7% немесе ₸1,6 трлн (2024 жылдың 9 аймен салыстырғанда +15,6% немесе ₸1,4 трлн). Негізгі өсімді білім беру саласы (+₸538 млрд), тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (+₸306 млрд) және қаржы активтерін сатып алу (+₸264 млрд) қамтамасыз етті.
- Шығыстардың өсімі кірістердің өсу қарқынынан жоғары болғандықтан, жиынтық шығыстар (республикалық және жергілікті бюджеттер) кіріс бөлімін ₸5,8 трлн-ға арттырып, бұл тапшылықты қаржыландыру мен қарыздарды өтеуді агрессивті қарыз тарту арқылы қамтамасыз етті.
- Тапшылықты қаржыландыру мақсатында ₸6,5 трлн көлемінде жаңа қарыздар тартылды (өсім +₸1,2 трлн), бұл ₸8,7 трлн болатын жылдық жоспардың 75%-ына сәйкес келеді. Қалған тоқсанда қосымша ₸2,2 трлн қарыз тарту қажет болады, әрі бұл болашақта жоғарырақ мөлшерлемелер жағдайында мемлекеттік қарызды қызмет көрсету құнын арттырады.
- Есептік кезеңде Ұлттық қордан республикалық бюджетке трансферттер көлемі ₸4,2 трлн болды, бұл ₸5,3 трлн болатын жылдық жоспардың 80%-ына тең. Қарашадағы Қаржы министрлігінің өтінімін ескерсек ($600–700 млн), желтоқсанға шамамен ₸364 млрд немесе $700 млн алынбаған күйінде қалады.
- Салық түсімдерінен тартулардың асып түсуіне байланысты (₸1,4 трлн), Ұлттық қор активтерінің өсуі (+6,6% немесе $3,9 млрд, $58,8 млрд-тан $62,7 млрд-қа дейін) тек жоғары инвестициялық кірістер есебінен (~$6,5 млрд, 2025 жылғы 9 айда) қамтамасыз етілді. Ұлттық қор активтері фискалдық емес, нарықтық факторлардың әсерінен өсіп отыр. Бұл оны жаһандық қаржылық конъюнктураға тәуелді етеді.
Резюме
2025 жылдың тоғыз айы қорытындысында экономикалық белсенділіктің жеделдеуі (ЖІӨ 6,3%-ға дейін) аясында мемлекеттің қаржылық жағдайы айтарлықтай жақсарды. Оған салықтық базаның кеңеюі мен ішкі тұтынудың тұрақты өсуі де әсер етті. Алайда, бұл өсім екіжақты сипатқа ие болып, фундаментальды факторлар мен жоғары құрылымдық тәуелділіктің сақталуын біріктіреді.Алайда бұл өсім екіжақты сипатқа ие болып, оның бір жағында фундаменталды экономикалық факторлар, ал екінші жағында жоғары құрылымдық тәуелділіктің сақталуы тұр.
Республикалық бюджеттегі негізгі салық категориялары бойынша (ҚҚС, КТС, экспорттық баждар) өсім ішкі тұтынудың жандануына және сыртқы экономикалық белсенділіктің артуына, соның ішінде мұнай өндіру көлемінің ұлғаюына нұсқайды. Алайда ҚҚС-тің жалпы салықтардағы үлесінің жоғары болуы (барлық салықтан 43%) және шикізат секторындағы үлесі (21%) республикалық бюджет үшін құрылымдық әлсіздік болып табылады. Бұл орталық бюджеттің көпжылдық тұрғыда ішкі тұтынушы сұранысына және экспорттық конъюнктураға тәуелділігін көрсетеді.
Жергілікті бюджеттегі салық түсімдерінің өсімі республикалық бюджеттен ерекшелігі сол, оның әлеуметтік-экономикалық тұрақты табиғаты бар: жұмыспен қамтудың өсуі, нақты жалақының және салық мөлшерлемелерінің өсуі, сондай-ақ ШОБ фискалдық базасының кеңеюі. Бұл өңірлік экономиканың жалпы фискалдық тұрақтылыққа қосқан үлесінің артуын көрсетеді, қаржыны децентрализациялау (қаржылық билікті жергілікті деңгейге беру), жергілікті өзін-өзі басқару органдарының тәуелсіздігін арттыру және салық базасын кеңейту бойынша жүргізілген шаралардың тиімділігін растайды.
Айта кетейік, жергілікті бюджетте салық жинау бойынша жылдық жоспардың орындалуы 79%-ға жетсе, ал республикалық бюджетте бұл көрсеткіш 66%-ға тең болды.
Дегенмен, мұнай бағасының төмендеуі Ұлттық қордың сыртқы нарықтық құбылмалылыққа осал екенін тағы да көрсетті. Жоспарланған трансферттердің жоғары деңгейде сақталуы жағдайында барлық салық түсімдерінің дерлік қысқаруы қор балансына қысымды күшейтіп, активтердің өсуін айтарлықтай тежейді.
2026 жылы Ұлттық қордан трансферттерді жоспарлы түрде қысқарту (2025 жылы ₸5,3 трлн-нан ₸2,8 трлн-ға дейін) тек оның активтерінің өсуін қолдап ғана қоймай, сонымен қатар бюджеттік саясаттың ынталандырушы моделінен ұсақ және тұрақты тәсілге қарай ығысуын көрсетеді.
Бұл шешім бюджеттік саясаттағы стратегиялық өзгерісті, яғни бюджеттің кіріс бөлігінің тәуелсіздігін арттыруға және Ұлттық қор трансферттеріне тәуелділікті азайтуға бағытталғанын көрсетеді. Сонымен қатар, экономикаға құйылатын қаржы көлемінің қысқаруы салық әкімшілігін күшейтуді, мұнай емес кірістерді мобилизациялауды және шектеулі мемлекеттік ресурстарды басым секторларды қолдау мен әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін тиімді бағытта жұмсауды талап етеді.
ҚҚҚ талдау орталығы валюта, қор, тауар нарықтарындағы экономикалық жағдай, KASE эмитенттерінің талдауы, ҚР Ұлттық Банкінің, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің, ҚР Қаржы министрлігінің, Мемлекеттік кірістер комитетінің статистикалық деректері, сондай-ақ елдегі ағымдағы экономикалық жағдайға әсер ететін өзге де оқиғалар туралы әртүрлі мерзімділіктегі экономикалық шолуларды үнемі дайындайды. ҚҚҚ талдау орталығының материалдарымен ҚҚҚ сайтында танысуға болады.
Талдау материалдарын кез келген пайдалануға тек afk.kz дереккөзіне гиперсілтеме болғанда ғана жол беріледі.