ҚҚҚ талдау орталығы сіздердің назарларыңызға Қазақстанның соңғы он жылдағы мемлекеттік қаржысының жай-күйіне шолу ұсынады.
Негізгі тенденциялар
- Соңғы 10 жылда Қазақстан мемлекеттік бюджетінің көрсеткіштері 3 еседен астам өсті: кірістер 2013 жылы 6,4 трлн-нан 2022 жылы 20,2 трлн-ға дейін өсті, шығыстар-6,9-дан 21,5 трлн-ға дейін, дефицит 0,7-ден 2,2 трлн-ға дейін тереңдей түсті.
- Бұл жағдайда елдегі экономикалық өсу динамикасы бюджеттің өсіп келе жатқан параметрлерімен емес, мұнай бағасының өзгеруімен (корреляция коэффициенті – 0,73) тығыз байланысты.
- Табыс бюджеттің кеңейіп отырған тапшылығы мемлекеттік қарыздар есебінен жабылады: мемлекеттік қарыз көлемі 10 жылда 5,7 есеге өсті, бұл оны өтеуге және қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстардың өсуіне әкеледі (өсім 6 еседен астам, 2022 жылы 2013 жылы ₸0,5 трлн-ға қарсы ₸3,2 трлн-ға дейін).
- Бюджет тапшылығын қаржыландыру құралдарындағы басымдық (2015-2016 жж. қоспағанда) МБҚ беріледі, оның көлемі 2013 жылы 3,6 трлн-нан 2022 жылы 14,2 трлн-ға дейін өсті.
- МБҚ бойынша сыйақы мөлшерлемесі де өсуді көрсетеді, әсіресе 2022 жылы (+180 б.п.) инфляцияның қарқынды өсуі және базалық мөлшерлеменің өсуі аясында байқалады.
- Мемлекеттік бюджет шығыстарын жабуға арналған жарна ҚР Ұлттық қорының қаражаты да пайдаланылады: соңғы 10 жылда барлық түскен кірістердің 65% тәркіленді (2015 жылы түсімдер сомасының өсуі тек қана ұлттық валютаның құбылмалы бағамына көшумен байланысты болды).
- Ұлттық қор қаражатының теңгелік көлемі айырбас бағамының әлсіреуімен қолдауды жалғастыруда, ал валюталық активтер айтарлықтай төмендейді (7 жылда -22%). Бұл олардың бюджетке аударымдарды қамтамасыз ету үшін сатылуына да, қаржы нарықтарындағы соңғы жағымсыз өзгерістерге де байланысты (акцияларды, облигацияларды қайта бағалау).
- Бұл ретте Ұлттық Банк базалық мөлшерлемені жеткілікті жоғары деңгейде қолдайды, алайда бұл экономикадағы ақша массасы мен инфляцияның төмендеуіне толық ықпал етпейді, бірақ экономикалық өсуді тежеуі мүмкін.
- ҚР әлеуметтік-экономикалық даму болжамына сәйкес, 2023-2025 жылдары байқалатын үрдістер жалғасатын болады: 2025 жылға қарай мемлекеттік бюджет тапшылығы ₸3,9 трлн-ға дейін тереңдей түседі, мемлекеттік қарыз 42% - ға ұлғаяды.
- Ұлттық қор активтерінің көлемі тұрақты түрде жоғары деңгейде (2020 жылдан бастап 4 трлн-нан астам) алып қоюлар деңгейі әлемдік шикізат және қаржы нарықтарындағы ахуалдың одан әрі дамуына байланысты болады.
Резюме
Соңғы 10 жыл қатарынан еліміздің мемлекеттік бюджетінің шығыстары Ұлттық қордан тұрақты трансферттерді ескере отырып, оның кірістерінен асып түседі. Шығыстар көлемін ұдайы ұлғайтудың негізгі мақсаты қазақстандықтардың экономикалық өсуі мен әл-ауқатын қолдау болып табылады.
Сонымен қатар, ел экономикасының өсуі көбінесе мұнай бағамдарының динамикасына байланысты, өйткені экономика экспортқа бағдарланған күйінде қалып отыр, ал ЖІӨ-ге мұнайды барлаумен, өндірумен және тасымалдаумен айналысатын компаниялар айтарлықтай үлес қосады.
Сонымен қатар, мемлекеттік қарызды ұлғайту және Ұлттық қордан алу есебінен мемлекеттік бюджетті қосымша қаржыландыруды талап ете отырып, бюджеттік саясат ынталандырушы болып қала береді. Сонымен қатар, егеменді қор портфеліндегі қаржы құралдарын мерзімді теріс қайта бағалаумен бірге бұл алып қоюлар оның активтерінің өсуіне кедергі келтіреді (2030 жылға қарай 100 млрд долларға дейін).
Сонымен қатар, Ұлттық Банк 2015 жылы инфляциялық таргеттеуге көшкеннен кейін экономикалық агенттерді жұмсаудан гөрі көбірек үнемдеуге ынталандыра отырып, базалық мөлшерлемені инфляциядан жоғары ұстап, негізінен тежеуші монетарлық саясатты жүргізеді.
Алайда, инфляциямен тиімді күресу үшін бұл бағаның өсуіне (атап айтқанда, импортқа тәуелділіктің жоғары деңгейіне) монетарлық емес факторлардың айтарлықтай үлесіне байланысты жеткіліксіз.
ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуының жаңартылған болжамына сәйкес орта мерзімді перспективада аталған үрдістер сақталады. Бюджет тапшылығын тереңдету базалық мөлшерлеме траекториясына сүйене отырып, қызмет көрсету жоғары деңгейде сақталатын қосымша мемлекеттік қарыздарды талап етеді.
Сонымен қатар, өзекті рейтингтік әрекетте (елдің егеменді рейтингі бойынша болжам жақсартылды) S&P сарапшылары сыртқы позицияның әлсіреуі (тұрақты немесе өсіп келе жатқан сыртқы борыш аясында Ұлттық қор активтерінің қысқаруын қоса алғанда) және бюджет тапшылығының ұлғаюы елдің кредиттік рейтингінің төмендеуіне әкелуі мүмкін екенін атап өтті.
Тиісінше, Үкіметтің ынталандырушы, ал Ұлттық Банктің – тежеуші саясатты іске асыруын жалғастыру әлемдік экономикадағы рецессияның өсу тәуекелдері жағдайында макроэкономикалық көрсеткіштердің сапалық және сандық нашарлауына, сондай-ақ ҚР-ның шетелдік инвесторлар үшін тартымдылығын төмендетуге (шетелдік капитал ағынын қысқартуға) әкелуі мүмкін.
ҚҚҚ талдау орталығы валюта, қор, тауар нарықтарындағы экономикалық жағдай, KASE эмитенттерінің талдауы, ҚР Ұлттық Банкінің, ҚР Ұлттық экономика министрлігінің, ҚР Қаржы министрлігінің, Мемлекеттік кірістер комитетінің статистикалық деректері, сондай-ақ елдегі ағымдағы экономикалық жағдайға әсер ететін өзге де оқиғалар туралы әртүрлі мерзімділіктегі экономикалық шолуларды үнемі дайындайды. ҚҚҚ талдау орталығының материалдарымен ҚҚҚ сайтында танысуға болады.
Талдау материалдарын кез келген пайдалануға тек afk.kz дереккөзіне гиперсілтеме болғанда ғана жол беріледі